dekret Rady Regencyjnej, zabytek, rejestr zabytków, zarządzanie zmianami, kryteria, wartości, dylematy, miniona epoka, interes społeczny
Regency Council decree, monument, monument register, changes management, criteria, values, dilemmas, bygone epoch, social interest
Zasadnicze znaczenie dla ochrony zabytku lub zabytkowego zespołu urbanistycznego ma decyzja w sprawie wpisania go do rejestru, nadaje mu bowiem oficjalnie prawny status. Wiąże się z tym statusem – z jednej strony – obowiązek opieki nad zabytkiem postawiony właścicielowi, użytkownikowi oraz innym podmiotom nim władającym, z drugiej strony – zwiększona ochrona prawna. Jedynie w odniesieniu do rejestru zabytków możemy mówić o pełnej, mniej lub bardziej doskonałej instytucji prawnej, z której wynikają możliwe do wyegzekwowania prawa i obowiązki, związane ze stanem zabytku.
Autor artykułu przedstawił krótkie rozważania na temat aktualnego pojmowania i prawnej defi nicji „zabytku” oraz odniesień do kwestii uwzględniania w tym pojmowaniu cezury czasowej (zabytek dawny – „sensu stricto” i zabytek współczesny – „sensu largo”). Rozważania te były podstawą próby odpowiedzi na pytania: pierwsze – o sens stosowania cezury czasowej w odniesieniu do zabytku w zapisach ustawowych oraz drugie – jakim kryteriom powinien odpowiadać zabytek, w tym przypadku obiekt architektoniczny lub zespół urbanistyczny z drugiej połowy XX wieku.
Przede wszystkim powinien stanowić wybitny przykład rodzaju budowli lub zespołu architektonicznego, urbanistycznego i technologicznego albo stanowić świadectwo wielkiego oddziaływania i wpływu w danym okresie historii na rozwój architektury, sztuki lub technologii, na planowanie miast lub kształtowanie krajobrazu, albo stanowić jedyny lub co najmniej rzadko spotykany dowód tradycji kulturowej wciąż istniejącej lub wymarłej, albo też stanowić przykład bezpośredniego i materialnego powiązania ze zdarzeniami i tradycjami, dziełami sztuki i literatury, mającymi wartość wyjątkową.
Po szczegółowym omówieniu przykładów konkretnych rozwiązań architektonicznych oraz urbanistycznych, związanych z rewitalizacją w duchu historycznym Rynku Głównego w Oświęcimiu oraz Starego Rynku w Poczdamie i związanych z tym losów obiektów pawilonowych z lat 60. XX w., autor artykułu zwrócił uwagę służbom odpowiedzialnym za ochronę zabytów: z jednej strony – na pilną konieczność stworzenia listy obiektów architektury, zespołów, dzieł techniki z 2. połowy XX wieku przeznaczonych do objęcia ochroną, z drugiej – na fakt, iż decyzja o wpisie do rejestru wywołuje określone konsekwencje prawne, bardzo trudne do późniejszego uchylenia. Dlatego też przed przystąpieniem do procedury wpisu do rejestru zabytków należy dokonać krytycznej analizy obiektu lub zespołu architektonicznego, także pod kątem wypełniania ważnego interesu społecznego i ustalenia odpowiednich form ochrony.
The decision about entering a historic monument or an urban complex into the monument register is of paramount significance for its protection, since it then officially acquires a legal status. That status is associated with – on the one hand – an obligation to preserve the monument imposed on the owner, user or other authorities in charge of it, while on the other – increased legal protection. Only in reference to the monument register we can talk about a complete, more or less perfect legal institution, which results in laws and obligations concerning the state of a monument and possible to enforce. The author of the article presents brief considerations on the issue of current understanding and a legal definition of a “monument” as well as references to the issue of including in it a time dividing line (a historic monument – “sensu stricto” and a contemporary monument – “sensu largo”). Those considerations made a basis for an attempt to answer the following questions: firstly – about the sense of using a dividing line in reference to a monument in statutory regulations, and secondly – which criteria a monument should meet, in this case an architectonic object or an urban complex from the second half of the 20th century. First of all, it should be an outstanding example of a building or an architectonic, urban and technological complex, or bear evidence of a great impact and influence in a given period of time on the development of architecture, art or technology, on town planning or landscape design, or constitute the only or at least a rarely encountered proof of a still existing or extinct cultural tradition, or be an example of direct and material connection to events and traditions, works of art and literature, possessing unique value.
After a detailed description of examples of concrete architectonic and urban-planning solutions related to the revitalisation in the historical spirit of the Main Square in Oświęcim and the Old Market in Potsdam, and subsequent fate of the pavilion objects from the 1960s, the author of the article commented to the services responsible for monument protection: on the one hand – on the urgent need to create a list of objects of architecture, complexes, works of technology from the 2nd half of the 20th century intended for protection, on the other – on the fact that the decision about an entry into the register is followed by specific legal consequences, very difficult to be revoked later. Therefore, before commencing the procedure of entering it into the monument register one should conduct a critical analysis of the object or architectonic complex, also from the perspective of acting in the public interest and determining appropriate forms of protection.
