krajobraz rzeki, planowanie przestrzenne, planowanie regionalne, struktura miasta, kompozycja miasta
riverscape, spatial planning, regional planning, city structure, city composition
Miasto jest dziś podstawowym środowiskiem życia dla coraz większej części populacji, w Europie odsetek ten wynosi ponad 80% społeczeństwa. Kryzys jakości życia we współczesnym mieście jest procesem narastającym od dawna. Niestety koniec epoki przemysłowej nie przerwał i nie odwrócił złych tendencji w organizacji przestrzenno-funkcjonalnej miast. Silnie zdeformowana w epoce przemysłowej struktura miejska wkracza w epokę globalizmu, która wydaje się być równie groźna i destrukcyjna dla miejskiego środowiska życia człowieka co epoka poprzednia. Głównym zagrożeniem miasta współczesnego jest niekontrolowany rozwój, który prowadzi do takich zjawisk jak dezurbanizacja czy suburbanizacja ze wszystkimi niekorzystnymi konsekwencjami. Alternatywa dla tych zjawisk jest rozwój świadomie ukierunkowany i planowany, który uwzględnia nowoczesny model równoważenia rozwoju, oparty na równowadze czynników społecznych, gospodarczych i środowiskowych i jednoczesnym realizowaniu celów w każdym z tych trzech obszarów. Model dotychczasowy równoważenia rozwoju, który zakładał, że dopiero po osiągnięciu celów ekonomicznych możliwe jest realizowanie celów społecznych i ekologicznych okazał się nieskuteczny. Nie rzadko realizacja celów ekonomicznych zaprzepaszczała możliwości realizacji celów społecznych i środowiskowych.
Nowoczesne podejście wymaga uwzględniania wszystkich aspektów rozwojowych jednocześnie a tym samym określenia adekwatnych metod projektowych. Prowadzi ono do ujęcia planowania rozwoju miasta jako zintegrowanego systemu, który łączy dwa nurty planowania regionalnego. Pierwszy wyrosły z urbanistyki, kładący nacisk na ochronę krajobrazu, wartości przyrodniczych, kulturowych, na kształtowanie układów przestrzennych o prawidłowych strukturach morfologicznych oraz drugi kładący nacisk na problemy rozwoju gospodarczego, na aktywne działanie, przetwarzanie struktury gospodarczej, kształtowanie zjawisk gospodarczych w przestrzeni, będący uprzestrzennioną teorią wzrostu gospodarczego.
Celem nadrzędnym pracy jest wskazanie możliwości wyhamowania i odwrócenia niekontrolowanego rozrostu struktur miejskich przez wskazanie związków pomiędzy poszczególnymi elementami struktury miejskiej i możliwości ich wykorzystania do budowy bardziej spójnego miasta. Proponuje się w realizacji tego celu oparcie procesu przebudowy miast na najbardziej integralnych elementach jego struktury a mianowicie na środowisku naturalnym, w którym w wyniku długotrwałych intensywnych procesów przekształceń wykształcił się indywidualny dla każdego miejsca obszar kulturowy.
Rzeka przepływająca przez miasto jest bodaj najbardziej spektakularnym tego wyrazem. Fakt ten jest wykorzystywany w procesach przebudowy miast od lat 60 XX wieku. Jednak bardzo często wydaje się, że w przedsięwzięciach tych nie wykorzystano wszystkich walorów, które oferował obszar kulturowy rzeki a przekształcenia stawały się jednowymiarowymi przedsięwzięciami, które swoim zasięgiem zamiast ukierunkowywać rozwój całych miast, obejmowały zaledwie małe fragmenty nie uwzględniając powiązań w skali całego miasta i jego regionu.
Teza pracy mówi o krajobrazie rzeki jako wieloaspektowym czynniku równoważenia rozwoju miasta, który ze względu na swoje walory powinien być traktowany jako kluczowy element w budowaniu koncepcji równoważenia rozwoju miasta i jego regionu. Zatem w pracy podejmuje się analizę zmierzającą do wykazania różnorodności walorów rzeki w różnych aspektach: aspekcie środowiska przyrodniczego, aspekcie kulturowym, społeczno – gospodarczym oraz kompozycyjnym. Prowadzi ona do usystematyzowania walorów rzeki w wymienionych aspektach oraz określenia ich roli i sposobów oddziaływania w krajobrazie miasta.
Istotnym elementem pracy jest rozdział poświęcony analizie procesu przebudowy dwóch miast: Berlina i Filadelfii. Miasta o różnym rodowodzie historycznym i różnych uwarunkowaniach przestrzennych i kulturowych są interesującymi przykładami realizacji procesu przebudowy w oparciu o rzekę jako nadrzędny element kompozycji. O ile Filadelfia doskonale obrazuje proces planowania i metody waloryzacji w skali regionu a następnie miasta i to jest główny atut tego projektu, o tyle Berlin i jego koncepcja zagospodarowania Spreebogen doprowadza ten proces dalej, do skali planu miejscowego, formułując szczegółowe wytyczne projektowe w skali urbanistyczno - architektonicznej. Obydwa przykłady doskonale się uzupełniają i obrazują pełen proces planowania przebudowy struktur miejskich w oparciu o wieloaspektowy wymiar układów hydrograficznych rzeki Szprewy i Schuylkill. W obydwu przykładach wskazano rzekę jako silny element krajobrazowy zdolny do udźwignięcia roli osi kompozycji wzdłuż, której buduje się silny obszar centralny – rejon rzeki, który z kolei będzie ukierunkowywał kolejne etapy przebudowy tych zespołów. W ten sposób rzeka i jej wieloaspektowy potencjał będzie elementem zdolnym równoważyć przebudowę całego zespół osadniczego.
Praca prowadzi do wniosku, że umiejętne odczytanie potencjału przestrzenno – kulturowego rejonu rzeki w mieście pozwala na budowanie nowoczesnej, zrównoważonej strategii przebudowy miasta w oparciu o rzekę jako wieloaspektową dominantę całego układu i tym samym potwierdza słuszność tezy.
Nowadays the basic environment for majority of population is town: in Europe it is above 80%. The crisis of life quality in contemporary towns is a process which has been increasing for a long time. Unfortunately the end of the industrial era neither stopped nor turned over wrong tendencies in spatial-functional town organization. Strongly deformed town structure in industrial era, now enters new era of globalization which seems to be equally threatening and destructing for town environment as the previous epoch. Uncontrolled increase which leads to desurbanization and suburbanization with all unfavorable consequences is the main threat to contemporary town. Well planned development which takes into consideration modern model of sustaining of development is an alternative to the above phenomena. This new model is based on the balance of economic, social and environmental factors and simultaneous goals realization in these three areas. The existing model of development sustaining focused first on realization of economic aspects and other aims were dependent on economic success. It often happened that achievements of economic aims made realization of social and environment goals impossible. New approach, to be more successful, demands working on all development goals simultaneously and thus it needs defining appropriate planning methods. It leads to integrated planning system of town development which combines two approaches to regional planning. One based on urban design, which concentrates on landscape protection with its cultural and natural values and on the right constructing of morphological town structures. The second is focused on economic growth and its effectiveness in activating of economic phenomena in space. The main purpose of the work is to show the possibilities of slowing down and turning over uncontrolled processes of town structures increase by indicating interrelations between particular elements of urban structures and using them to build a more integrated town. To achieve this, the process of town rebuilding might be based on the most integral elements of town structures that are its natural elements which during a long intensive transformation process have changed into highly individual culture territory for each place. The most spectacular example for such a coexistence is the river flowing through a town. This spatial – cultural phenomenon has often been used in rebuilding processes since 60es of XX century all around the world. However, it seems that most of the values that river culture territory offers have not been used and rebuilding processes have become one dimensional undertakings of small influence range instead of being a central town area which could direct future development of all towns and their regions. The thesis of the work deals with riverscape as a multiaspect factor of town development sustaining which for its values could be treated as a key element in defining the conceptions of development sustaining for each town connected with the river. Then the work picks up analysis which can reveal different values in different aspects such as: natural environment, social-economic, cultural and composition aspects. It leads to systematization of all adventages of each aspect and then defines their roles and the way they can influence the townscape. The essential part of the work is devoted to the analysis of the rebuilding process of two cities: Berlin and Philadelphia. Those cities with different history and different spatial - cultural conditions are interesting case studies exemplifying the consequent rebuilding process based on the river as a crucial element of their composition. While Philadelphia shows consequent planning process starting from wide regional context and than going to town context, Berlin and its Spreebogen rebuilding conception brings this planning process farther: to the very precise urban - architecture indications on the local plan scale. Both Berlin and Philadelphia complement each other and show full planning process based on using multi-aspect dimension of hydrographic systems of the Spree and Schuylkill rivers. In both examples/cases river has been indicated as a very strong landscape element capable of holding the role of the main composition axis in rebuilding central area of the town as a starting point for directing transformation of all city structures. In that way river with its multi aspect potential can sustain transformation process of the whole town structures. The work leads to the conclusion that proper and skilful detecting and revealing of spatial-cultural potential of the river region in a town allows to create a sustaining strategy of town rebuilding processes considering river as a multi-aspect dominant element of a whole town.
