Folwark jest jednym z najbardziej znaczących i wyróżniających się elementów polskiego krajobrazu rolniczego. W okresie feudalizmu, a następnie kapitalizmu podlegał różnym procesom polityczno-gospodarczym. Funkcjonowanie folwarku wpływało na powstawanie i kształtowanie się specyficznych form architektonicznych i układów przestrzennych o różnym charakterze i różnym stopniu trwałości. Wprowadzony w Polsce w roku 1944 dekret o reformie rolnej zapoczątkował stopniowy upadek warstwy ziemiańskiej, wyrażający się nie tylko w sferze politycznej, społecznej, ekonomicznej i kulturowej, ale również w wymiarze przestrzennym. Dawne podstawy funkcjonowania majątków ziemskich uległy zasadniczej zmianie, przy czym współczesny krajobraz nadal zawiera w sobie pozostałości minionych okresów. Całościowa analiza zjawiska „dworu polskiego” pozwala dostrzec jego zasadnicze składniki: zabudowę folwarczną, założenia parkowe, zadrzewienia śródpolne oraz wielokrotnie przewyższającą je powierzchniowo przestrzeń rolniczą, stanowiącą źródło kultury „przywiązanej” do ziemi. Dla pełnego poznania tego złożonego zjawiska kulturowego i krajobrazowego badania muszą wychodzić poza dobrze już znane i ograniczone ramy, redukujące zwykle problem do analizy poszczególnych form. Relikty majątków ziemskich należy traktować jako elementy historycznej przestrzeni kulturowej. Dystans czasowy pozwala zaś na obiektywne badania przestrzennego wymiaru gospodarki folwarcznej.
Przedmiotem badań jest krajobraz folwarczny, który w dysertacji postrzegany jest w dwóch perspektywach badawczych. W pierwszym spojrzeniu krajobraz interpretowany jest jako pewna struktura składająca się z zespołów (ziemskich i folwarcznych), folwarków samotniczych, przestrzeni rolniczej oraz systemu wiążących je relacji przestrzenno-krajobrazowych. W drugiej perspektywie specyfika przestrzeni ukształtowanej w wyniku wielowiekowego rozwoju gospodarki folwarcznej utożsamiana jest z historycznym charakterem krajobrazu, który określa tożsamość danego obszaru. Jako obszar badań przyjęto ziemię średzką, jednostkę historyczno-geograficzną, położoną w centralnej części Wielkopolski, na wschód od Poznania. Jest to teren o stosunkowo dużej powierzchni, którego granice pokrywają się z granicami spójnego pod względem historycznym obszaru. W krajobrazie ziemi średzkiej dominuje płaskie ukształtowanie terenu, zasadniczy brak większych zbiorników wodnych oraz na przeważającym obszarze mała lesistość. W jego obrębie znajduje się duże zagęszczenie dawnych siedzib ziemiańskich stanowiących ośrodki majątków ziemskich średniej wielkości, istniejących do II wojny światowej.
Celem dysertacji jest analiza organizacji przestrzennej ziemi średzkiej oraz identyfikacja charakteru krajobrazu będącego reliktem gospodarki folwarcznej, ocena trwałości i spójności historycznych struktur krajobrazu folwarcznego we współczesnej przestrzeni, a także wskazanie cech, które należy zachować celem kształtowania zrównoważonego krajobrazu rolniczego na tym obszarze. W rozprawie postawiono tezę, że struktura przestrzenna ziemi średzkiej ukształtowana przez gospodarkę folwarczną stanowi jej trwały i czytelny wyróżnik krajobrazowy, który powinien być uwzględniony w planowaniu i zarządzaniu przestrzenią rolniczą.
Badania objęły w pierwszej kolejności rozpoznanie biografii krajobrazu. Ustalono genezę gospodarki folwarcznej oraz przeanalizowano rozwój folwarku szlacheckiego. Szczególną uwagę zwrócono na czynniki naturalne, które wpłynęły na charakter krajobrazu oraz czynniki antropogeniczne, które go przekształcały w różnym stopniu. Interakcję między człowiekiem a naturą w krajobrazie rolniczym zbadano pod kątem możliwości ingerencji gospodarki folwarcznej w środowisko przyrodnicze, a także wpływu modelu rolnictwa na strukturę krajobrazu. Etap identyfikacji i interpretacji krajobrazu rozpoczęto od ustalenia roli i znaczenia folwarku w strukturze osadniczej ziemi średzkiej. Wnioski dotyczące wpływu folwarku na organizację przestrzenną ziemi średzkiej posłużyły do spojrzenia na krajobraz folwarczny jako „krajobraz pracujący” sterowany przez wielką własność ziemską. W tym celu przeanalizowano modyfikacje struktury własnościowej. Szczegółowymi badaniami objęto powiązania przestrzenne między siedzibą a założeniem folwarcznym i parkowym. Celem przeprowadzonej oceny było wydobycie specyfiki ziemi średzkiej. Ocena ta nie miała charakteru wartościującego, a była raczej diagnozą opartą na wieloaspektowym rozpoznaniu i interpretacji cech krajobrazu.
Badania przeprowadzone na ziemi średzkiej wykazały słuszność stawianej tezy. Umożliwiły one odczytanie struktury krajobrazu ziemi średzkiej jako palimpsestu, w którym elementy ukształtowane niegdyś przez gospodarkę folwarczną nadal decydują o współczesnym charakterze tego obszaru. Korzystając z wybranych polskich i europejskich metod badań tożsamości krajobrazu stworzono dla potrzeb dysertacji aparat badawczy służący identyfikacji i ocenie stanu zachowania krajobrazu folwarcznego. Jego historyczna struktura bazująca na śladach kultury folwarcznej może być przyczynkiem do podjęcia dyskusji nad współczesnym zarządzaniem i planowaniem krajobrazu rolniczego w celu zachowania bądź przywrócenia jego tożsamości.
A manor is one of the most significant and distinctive elements of the Polish agricultural landscape. During feudalism, and then capitalism was subject to various political and economic processes. The functioning of a manor has influenced the formation and shape of specific architectural forms and spatial systems of various nature and varying degrees of durability. Introduced in Poland In 1944, a decree on agricultural reform initiated a gradual collapse of the landland layer, expressed not only in the political, social, economic and cultural sphere, but also in the spatial dimension. The old bases of the functioning of the Earths have undergone a fundamental change, and the contemporary landscape still contains residual periods. A comprehensive analysis of the phenomenon of the "Polish landed estate" allows to see its essential ingredients: farm buildings, park layouts, buffer strips and, many times surpassing its surface - agricultural area, constituting a source of culture "attached" to Earth. For the full knowledge of this complex cultural and landscape phenomenon, the study must go beyond the well-known and limited framework, which will usually reduce the problem to an analysis of individual forms. Relics of the estate should be treated as elements of historical cultural space. Time distance allows for objective testing of a spatial dimension of the manorial economy.
The subject of the study is a farm landscape, which shall be perceived from two perspectives. On the one hand, the landscape is interpreted as a certain structure consisting of complexes (landed and manorial), solitary farms, agricultural areas and a system of entwined spatial-landscape relations. From the second perspective, the specifics of space shaped as a result of the centuries-old development of the manorial economy are identified with the historical character of the landscape, which determines the identity of the area. The land of Środa, a historical and geographical unit, located in the central part of Wielkopolska, east of Poznań has been adopted as the research area. It is an area with a relatively large surface, whose borders are coherent with a historically cohesive region. The landscape of the land of Środa is dominated by flat terrain, a fundamental lack of larger water reservoirs and predominantly small woods. Within it there is a large density of former manors constituting centres of medium-sized land properties, existing until World War II.
The purpose of the study is to analyse the spatial organisation of the land of Środa and identify the nature of the landscape being the relic of the manorial economy, assess the durability and coherence of historical manorial landscape structures in contemporary space, as well as to indicate features to be maintained in order to shape sustainable agricultural landscape in this area. The dissertation presents a thesis that spatial structure of the land of Środa shaped by the manorial economy is its lasting and clear landscape distinguisher, which should be included in planning and managing the agricultural space.
Research includes the diagnosis of landscape biography in the first place. The genesis of the manorial economy was established and the development of the manor farm was analysed. Particular attention was paid to natural factors that influenced the nature of the landscape and anthropogenic factors that transformed it to a varying degree. Interaction between man and nature in the agricultural landscape was examined in terms of a possibility of interference of a manorial economy with the natural environment, as well as the impact of the agricultural model on the landscape structure. The stage of landscape identification and interpretation started from determining the role and importance of the manor in the settlement structure of the Środa land. Conclusions regarding the influence of the manor on the spatial organisation of the Środa land were used to approach the manor landscape as a "working landscape" controlled by great estate. To this end, modifications of the ownership structure were analysed. Detailed studies were carried out with respect to spatial connections between the manor house and the manorial and park layout. The purpose of the evaluation was to extract the specifics of the Środa land. The assessment was not of an evaluative character, it was rather a diagnosis based on a multi-faceted recognition and interpretation of landscape features.
Research carried out with reference to the land of Środa proved the rightness of the thesis. It enabled to interpret the structure of the land of Środa landscape as a palimpsest, in which elements formed once by the manorial economy still decide on the contemporary character of this area. The use of selected Polish and European landscape identity testing methods allowed to create, for the purpose of the present study, a research apparatus for identification and assessment of the condition of the manorial landscape. Its historic structure based on traces of manorial culture can be a contribution to discussing contemporary management and planning of an agricultural landscape in order to preserve or restore its identity.
