W historii rozwoju przestrzennego Rzeszowa w połowie lat 30. XX w. rozpoczął się dynamiczny rozwój, w wyniku którego małe, peryferyjnie położone miasto o lokalnym znaczeniu zmieniło się w liczący się administracyjnie i gospodarczo ośrodek o znaczeniu ponadregionalnym. U początku tych zmian urbaniści Kazimierz Dziewoński i Władysław Śmigielski podjęli w Ogólnym Planie Zabudowania Miasta Rzeszowa próbę stworzenia dla miasta perspektywy rozwoju przestrzennego. Plan stworzony w 1939 r. nie miał szans realizacji z powodu wybuchu II wojny światowej. W warunkach nowej sytuacji geopolitycznej, jaka nastąpiła w okresie powojennym, Rzeszów zyskał rangę ważnego ośrodka administracyjnego i gospodarczego otrzymując kolejny impuls dla dynamicznego rozwoju przestrzennego. W planach rozwoju przestrzennego miasta, jakie opracowywano po II wojnie światowej do początku lat 90., można odnaleźć wpływ założeń planu z 1939 r. Wpływ ten jest widoczny w kształcie przestrzennym miasta zrealizowanym w tym okresie.
Dla wykazania słuszności przyjętej tezy przeprowadzony został proces badawczy obejmujący analizę rozwoju przestrzennego miasta oraz planów zagospodarowania przestrzennego opracowywanych dla Rzeszowa do 1992 r. W części wstępnej pracy scharakteryzowany został rozwój przestrzenny miasta od powstania do połowy lat 30. XX w. Ogólny Plan Zabudowania Miasta Rzeszowa scharakteryzowany został na tle modernistycznych idei urbanistycznych właściwych dla czasu jego powstania. Najobszerniejszą część pracy stanowi analiza planów zagospodarowania przestrzennego opracowywanych po II wojnie światowej do 1992 r. pod kątem ich podobieństwa z założeniami planu z 1939 r. W wyniku kwerendy archiwów zebrany został zespół materiałów archiwalnych, w którym znalazły się liczne dokumenty dotychczas niepublikowane. Zbiór ten obejmuje dokumentację kartograficzną planów zagospodarowania przestrzennego, zarówno obowiązujących, jak też opracowanych w formie koncepcji oraz szkiców, a także opracowania w formie opisów. Analiza planów przeprowadzona została w kolejności ich powstawania w formie opisowej i graficznej. W opisie zawarte zostały wszystkie dostępne informacje związane z okolicznościami powstania planów, autorami, datami uchwalenia oraz opisem zachowanej dokumentacji archiwalnej. W celu dokonania oceny podobieństw każdy z planów poddano analizie pod kątem: skali miasta (liczba ludności oraz powierzchnia), funkcji (planowana rola miasta oraz główne kierunki rozwoju), formy przestrzennej (kierunki rozwoju przestrzennego oraz założenia formalne, struktura zabudowy dzielnic), komunikacji (przyjęty schemat rozwiązań komunikacyjnych drogowych i kolejowych) oraz zieleni (system zieleni). Uzupełnienie charakterystyki stanowią informacje z historii rozwoju przestrzennego miasta związane z okolicznościami powstania planów i będące ich następstwem. W przypadku każdego z analizowanych planów zgodnie z przyjętym schematem analizy wskazane zostały cechy wspólne oraz cechy wyróżniające. Zdefiniowanie cech wspólnych pozwoliło na oszacowanie zakresu podobieństw i określenie tego, czy i w jaki sposób rozwiązania przyjęte przez Dziewońskiego i Śmigielskiego były kontynuowane po II wojnie światowej. W podsumowaniu analizy w sposób skondensowany przedstawiony został zakres i charakter tego wpływu.
Na podstawie przeprowadzonego procesu badawczego można stwierdzić, iż świadomość założeń Ogólnego Planu Zabudowania Miasta Rzeszowa była stale obecna w procesie opracowywania dokumentów planistycznych zagospodarowania przestrzennego miasta w okresie od zakończenia drugiej wojny światowej do 1992 r. W dzisiejszym kształcie przestrzennym miasta można odnaleźć wiele elementów wspólnych z planem z 1939 r. Na podstawie przeprowadzonej analizy można stwierdzić, że wpływ planu z 1939 r. był największy w trakcie opracowywania pierwszych powojennych planów zagospodarowania przestrzennego Rzeszowa, kiedy to definiowano główne założenia rozwoju miasta na kolejne lata. Obserwacja realizacji planów zagospodarowania przestrzennego miasta pozwala sformułować wniosek, iż wpływ planu z 1939 r. malał wraz z jego rozwojem przestrzennym i osiągnięciem przyjętej w nim skali.
In the history of the spatial development of Rzeszow, the mid-1930s mark the beginning of a dynamic process as a result of which the small, peripherally located town of merely local significance turned into a major administrative and economic centre of supra-regional importance. At the beginning of those changes, the urbanists Kazimierz Dziewoński and Władysław Śmigielski made an attempt, in the General Plan of the Building Development of the City of Rzeszow, at creating a spatial development perspective for the city. The plan produced in 1939 had no chance of being implemented because of the outbreak of the Second World War. In the conditions of the new geopolitical situation that arose in the post-war period, Rzeszow gained prominence as an important administrative and economic centre and received another impulse for dynamic spatial development. The plans for the city development that were devised after the Second World War until the early 1990s bear traces of the influence of the assumptions of the plan from 1939. This influence is visible in the spatial shape of the city that was implemented in that period.
In order to prove the validity of the thesis adopted, a research process has been carried out to analyse the spatial development of the city as well as the spatial development plans devised for Rzeszow until 1992. The introductory part of the paper characterises the city’s development from its origin to the mid-1930s. A separate section has been devoted to a characterisation of the General Plan of the Building Development of the City of Rzeszow against the background of the modernist urbanistic ideas that were prevalent at the time of its origin. The largest part of the paper is made up of an analysis of the plans of spatial development devised for Rzeszow after the Second World War until 1992 with respect to their similarity to the assumptions of the plan from 1939. As a result of archive research, a collection was made of archive materials which included previously unpublished documents. This collection comprises a cartographic documentation of the spatial development plans, both implemented and made in the form of concepts and sketches, as well as studies in the form of descriptions. The analysis of the plans was conducted in the order in which they were created as descriptions and graphics. The description contains all available information related to the circumstances around the creation of the plans, to the authors, enactment dates and descriptions of the preserved archive documentation. In order to assess the similarities, each of the plans was subjected to an analysis with respect to the size of the city (population and area), its function (planned role of the city), spatial form (directions of spatial development and formal assumptions, the layout of the districts), transport (the adopted scheme of road and railway traffic solutions) and the system of greenery). These characteristics are supplemented with information of the history of the spatial development related to the circumstances of creating the plans and being their effect. For each of the plans analysed according to the assumed scheme of analysis, common characteristics and specific features were indicated. The defining of the common characteristics enabled the assessment of the scope of similarities and determining if and how the assumptions adopted by Dziewoński and Śmigielski were continued after the WWII. The summary of the analysis presents, in a condensed way, the scope and character of this influence.
Based on the research process, it can be stated that the awareness of the assumptions of the General Plan of the Building Development of the City of Rzeszow was permanently present in the process of developing plans for the city’s spatial development in the period analysed. A lot of elements common with the plan from 1939 can be found in the spatial shape of Rzeszow. The impact of that plan was greatest in the course of developing the post-war plans for Rzeszow’s spatial development when the main assumptions for the city’s development for the subsequent years were being defined. This influence decreased over time when the elements defined in 1939 were implemented. The contemporary spatial shape and the character of Rzeszow are both to a large extent congruent with the vision created in 1939 by K. Dziewoński and W. Śmigielski
