Podwaliny współczesnego systemu przepisów służących ochronie i kształtowaniu krajobrazu powstały w Polsce w okresie międzywojennym. Miały one trzy główne nurty, a mianowicie: budowlano- planistyczny, ochrony zabytków, ochrony przyrody. Po II wojnie światowej została wprowadzona trójstopniowa hierarchia planów zagospodarowania przestrzennego (plan krajowy, regionalny, miejscowy). W 1989 r. dokonała się w Polsce zasadnicza zmiana w ustroju państwa. W strukturze prokrajobrazowych przepisów wyraźnie zaznaczył się podział kompetencji między organami administracji państwowej a samorządami terytorialnymi. Ustawy o ochronie przyrody, o ochronie i kształtowaniu środowiska oraz o ochronie zabytków (do 2003 r. w ograniczonym zakresie terytorialnym) określają stosowne kompetencje dla organów administracji państwowej. W odniesieniu do krajobrazu w skali planistycznej skutkują one głównie na obszarach: parków narodowych, parków krajobrazowych i pomników historii oraz obszarów wpisanych do rejestru zabytków. Zatem w sumie obejmują zaledwie nieco ponad 1% terytorium kraju. Krajobraz na pozostałych obszarach (99% powierzchni Polski) kształtowany jest na podstawie zapisów w planach zagospodarowania przestrzennego – ściślej miejscowych planach, gdyż plany regionalne nie są aktami prawa powszechnie obowiązującego, a jedynie obowiązują wewnętrznie w systemie administracji publicznej lub warunków zabudowy – określonych w przypadku braku miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Jest to sfera kompetencji samorządów terytorialnych, czyli gmin. Wbrew deklarowanym intencjom ustawodawcy przepisy wprowadzone w 2003 r. okazały się przeciw skuteczne powstrzymaniu zabudowy rozproszonej i tworzeniu ładu przestrzennego. W konsekwencji przynoszą one daleko idącą degradację walorów krajobrazowych. Nadto rozległy zasięg zjawisk zrodzonych z tych przepisów wynika z powszechnego braku miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Lekceważące podejście prawodawcy do gospodarki przestrzennej w skali kraju budzi zdumienie zachodnich ekspertów, którzy zapoznali się bliżej z naszą praktyką. Polski paradoks polega na tym, że to co jest obowiązkowe jest nieobowiązujące, natomiast to co jest obowiązujące – nie jest obowiązkowe. Innymi słowy: Obowiązkowo opracowywana „koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju” jest bardzo ogólnikowa i nie związana bezpośrednio z planami niższego szczebla. Również obowiązkowo opracowywane „plany regionalne” i „studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin” są nieprzekładalne na decyzje administracyjne. Taką obowiązującą moc prawa lokalnego ma dopiero „miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego”, ale jego wykonanie nie jest obowiązkowe. W tych okolicznościach planowanie traci cechy systemu i w dalszej perspektywie zamieni się w prognozowanie.
The foundations of the current legal system serving the landscape protection and shaping were created in Poland in the inter-war period. The then regulations applied to three areas: building and planning, landmark protection and nature protection. After World War II, a three-level hierarchy of spatial plans was introduced (National, Regional and Local Physical Plans). In 1989, a fundamental change of the state system was implemented in Poland. The pro-landscape regulation system structure clearly displayed the division of competences between the state administration authorities and the local governments. The Nature Protection, the Environment Protection and Shaping and the Landscape Protection Laws (limited by territory until 2003) determined specific competences for the state administration authorities. With reference to landscape, the regulations mainly affect the following areas of planning: National Parks, Landscape Parks, and Historical landmarks and the areas entered in the Landmark Register. They cover only a bit more than 1% of the country's territory. Landscapes on the remaining 99% of the Polish territory are shaped on the bases of the following: – Arrangements made in Spatial Plans, or Local Physical Plans to be precise, because the Regional Plans are not generally binding acts. They are only applied internally, within the public administration system, or – Development Conditions (Planning Permits) determined where Local Physical Plans are not available. The above belong to the sphere of the municipality's (gmina's) competence. Contrary to the declarations expressed by the lawmakers, the regulations introduced in 2003 turned out to be counter-effective in stopping spread development and creating spatial order. Consequently, the regulations caused intense degradation of landscape values. In addition, an extensive scope of the phenomena caused by those regulations resulted from a general unavailability of Local Physical Plans.
Neglectful lawmakers' attitude with respect to land management in the country raised astonishment on the part of the western experts who got acquainted with our practice. The Polish paradox is that what is mandatory does not apply, while what is applicable is not mandatory. In other words: The mandatory “Conception of National Spatial Planning” is very general and not directly related to the lower-level plans. Also the mandatory “Regional Plans” and the “Studies of the Conditions and Directions of Spatial Development of Municipalities” cannot be reflected in administrative decisions. The binding power of the local low has been only assigned to the “Local Physical Plans”, although it is not mandatory to prepare one. In those circumstances, planning loses system features and it will be changed into forecasting in the long run.
